Published 11 Φεβρουάριος, 2011
Περί χαρακτικής το αυθεντικό
(επιλεγμένο κείμενο)
Η ΧΑΡΑΞΗ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΛΑΟΥΣ
Συναντάμε τη χάραξη στην αρχέγονη ανάγκη και χειρονομία να αφήσει ο άνθρωπος αποτύπωμα της παρουσίας του επάνω σε πέτρες, κόκαλα και ξύλα, ήδη από την Εποχή των Σπηλαίων. Τη συνέχειά της τη βρίσκουμε στους λαούς της αρχαιότητας που χάραξαν εικόνες επάνω σε ξύλο, πέτρα μέταλλο και τις τύπωσαν σε χαρτί, ή σπανιότερα, ύφασμα με τα κατάλληλα χρώματα ή μελάνια. Στους λαούς αυτούς συγκαταλέγονται , οι Βαβυλώνιοι, οι Αιγύπτιοι και στη συνέχεια οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι με τις εγχάρακτες σφραγίδες τους. Στο Μεσαίωνα συναντάμε τυπώματα σε δέρμα, χαλκό ή σμάλτο.
Οι παλαιότερες ξυλογραφίες που έχουν σωθεί είναι κινέζικα έργα της Δυναστείας των Τανγκ του 9ου αιώνα μ. Χ. Αργότερα τα πολύχρωμα γιαπωνέζικα χαρακτικά φθάνουν στην Ευρώπη από τον δρόμο του μεταξιού και η τεχνική και η αισθητική τους επηρεάζουν τους καλλιτέχνες της Δύσης του 19ου αιώνα (E. Manet, H. Matisse, V. Van Gogh, P. Gaughin) και συμβάλλουν στην πορεία της σύγχρονης τέχνης.
Η ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ.
Με την ανακάλυψη της τυπογραφίας , που αντικαθιστά τα χειρόγραφα κείμενα ( μέσα 14ου αι./ Γουτεμβέργιος), την ανάγκη να πολλαπλασιαστούν για το ευρύ κοινό κείμενα και εικόνες έχουμε την χάραξη και εκτύπωση των ξύλινων γραμμάτων αλλά και εικόνων. Η εργασία είναι μια καθοριστική στροφή τόσο για την γνώση και τον πολιτισμό, όσο και την εξέλιξη των εικαστικών τεχνών.
Η τέχνη αυτή πήρε τον όρο και την ονομασία της ‘’γκραβούρας’’- χαρακτικό.
Η πράξη της εκτύπωσης ESTAMPE.
Τα πρώτα τυπογραφικά βιβλία όπου το κείμενο και οι γκραβούρες είναι χαραγμένα σε ξύλο ανάγονται σε εποχή πριν από το 1454, οπότε εμφανίζεται το πρώτο έργο τυπωμένο με κινητούς χαρακτήρες. Στις αρχές του 16ου αιώνα οι τελειοποιήσεις στην τυπογραφία δίνουν μια ακόμη ώθηση και εξέλιξη στη ξυλογραφία.
Ο Αλβέρτος Ντύρερ είναι ο μεγάλος μαέστρος και ο δημιουργός της ξυλογραφίας.
Η ιδιότητά του ως χαράκτης σε σχέση με την τυπογραφία καταδεικνύεται από τις εκδόσεις βιβλίων που έκανε, όπως Τα Μεγάλα Πάθη, Η Ζωή της Μαρίας κλπ.
Κοντά του στη Νυρεμβέργη σπουδαίοι τεχνίτες παίρνουν μέρος στην όλη διαδικασία και κατασκευάζονται τα πρώτα γνωστά αριστουργήματα της ξυλογραφίας. Μια ξυλογραφία ή χαλκογραφία δεν είναι πάντοτε έργο ενός και μοναδικού καλλιτέχνη. Συνήθως συνεργάζονται ο ιχνογράφος, ο σχεδιαστής εάν θέλετε και ο χαράκτης.
Στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού υπάρχει το περίφημο CABINET DES ESTAMPES ένα αρχείο με χαρακτικά της εποχής, από τα πλουσιότερα στον κόσμο που περιέχει 4 εκατομμύρια εικόνες. Ο αριθμός όμως αυτός θεωρείται μικρός εμπρός στην τεράστια παραγωγή, που έγινε από το 1400 μΧ και καταστράφηκε από το χρόνο και άλλες δυσμενείς συνθήκες. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τον 18ο αιώνα μια εικόνα της Παναγίας Ελευθερώτριας, που προσφερόταν σε έγκυες γυναίκες. Τυπώθηκε το 1776 σε 500.000 αντίτυπα, αλλά σήμερα είναι γνωστά μόνο τρία. Γνωστό είναι επίσης ότι από τα 1200 αντίτυπα της ‘’Χάρτας του Ρήγα’’, είναι ζήτημα εάν έχουν διασωθεί 15.
Με τον χαλκό , ένα υλικό πίο σκληρό και ανθεκτικό στην πίεση της εκτύπωσης και για λόγους τεχνικής, με διαφορετικό εικαστικό τρόπο απόδοσης του θέματος, ακολούθησαν πολλοί τρόποι χαρακτικής ( που θα παραθέσουμε παρακάτω
Νεώτερες τεχνικές της Χαρακτικής είναι η λιθογραφία, η φωτολιθογραφία κλπ.
Η ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΤΟΝ 20ο αι.
Στο έργα που έγιναν στις αρχές του 20ου αιώνα, οι εικαστικοί αναγνωρίζουν στις γιαπωνέζικες εστάμπες ( ξυλογραφίες που φθάνουν στην Ευρώπη μαζί με δέματα μπαχαρικών και άλλων εμπορευμάτων ή ταξιδιωτικών αποστολών) την αισθητική αξία της σύνθεσης και χρώματός τους και μελετούν, επηρεάζονται στο έργο τους. Τότε σε συνδυασμό με την νεώτερη μορφή της χαρακτικής την Λιθογραφία, η χαρακτική αυτονομείται και δίνει τα Χαρακτικά – ορόσημα για την πορεία και την μεταγενέστερη εξέλιξή της.
Έντονα και επάλληλα χρώματα, δυνατές και μεγάλες φόρμες.
Γρήγορα αναπτύσσεται ένα κύκλωμα αναπαραγωγής και εμπορίας έγχρωμων λιθογραφιών και μεταξοτυπιών, με το ανάλογο φιλότεχνο κοινό αλλά και οικονομικό κέρδος. Λιθογραφίες γνωστών και καταξιωμένων καλλιτεχνών τυπωμένες σε αντίτυπα 100 έως 250 αυθεντικά αντίτυπα, είναι ιδιαίτερα οικονομικά προσιτές στο κοινό , είναι όμως φτιαγμένες από τεχνίτες λιθογράφους ή και καλλιτέχνες χαράκτες που για βιοποριστικούς κυρίως λόγους, χωρίς ο ίδιος ο εικαστικός να συμμετέχει στην όλη αυτή επίπονη διαδικασία της σχεδίασης, των χημικών οξειδώσεων ή και της εκτύπωσης.
Κυρίως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η ανερχόμενη αστική τάξη αντιλαμβάνεται την αξία των ενυπόγραφων χαρακτικών έργων, που δημιουργούν αναγνωρισμένοι καλλιτέχνες, καθώς η τιμή ενός τέτοιου έργου είναι σαφώς χαμηλότερη από την αντίστοιχη του ζωγραφικού έργου του ίδιου του καλλιτέχνη. Σύντομα έτσι η χαρακτική ταυτίζεται με την έννοια μιας ‘’καθαρά χειρωνακτικής διαδικασίας, αυτής της τυπογραφικής αναπαραγωγής’’.
Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Από το 18ο αιώνα λειτουργούν στο Άγιο Όρος τα πρώτα εργαστήρια χαρακτικής στα οποία φιλοτεχνούνταν εικόνες με θρησκευτικά θέματα. Από τον 19ο αιώνα η χαρακτική διδάσκεται και ακαδημαϊκά. Η ξυλογραφία αρχίζει να διδάσκεται στο Σχολείο των Τεχνών το 1843 από τον ιερομόναχο Αγαθάγγελο Τριανταφύλλου και η χαλκογραφία από το 1854.
Το 1928 ο Δημ. Γαλάνης ( 1879 -1966 ) που ζει και εργάζεται στο Παρίσι έργα του στην Αθήνα…
…Τον 19ο αί. Η Χαρακτική στην Ελλάδα είναι ‘’εφηρμοσμένη’’ τέχνη που ασκείται από χαράκτες που δεν δημιουργούν πρωτότυπα έργα αλλά αντιγράφουν θέματα γνωστών ευρωπαίων καλλιτεχνών. Ξυλογραφίες, λιθογραφίες και λιγότερο χαλκογραφίες κοσμούν τα έντυπα της εποχής… Σημαντική είναι η δραστηριότητα που επικεντρώνεται στην Κέρκυρα, όπου από το 1873 μέχρι το 1940 υπήρχε το εργοστάσιο γραφικών τεχνών Ασπιώτη και εξελίχθηκε σε πρότυπο τυπογραφικό συγκρότημα για τα Ευρωπαϊκά δεδομένα της εποχής. Η παραγωγή των ελληνικών έργων και με κοσμικό χαρακτήρα γίνεται με αυτοδύναμη αισθητική ποιότητα και αντίληψη.
Οι ‘’πρώτοι έλληνες χαράκτες’’, πρωτοπόροι και θεμελιωτές της Χαρακτικής στην Ελλάδα σπούδασαν στις ευρωπαϊκές σχολές, οπότε είναι επόμενο να αντλούν όλα τα ιδιοποιά χαρακτηριστικά της και τις τεχνικές. Στα έργα των Δ. Γαλάνη, Δ. Βέγια, των κλασικών Μ. Ζαβιτσιάνου (1884-1923 ) και Λ. Κογεβίνα ( 1887- 1940) , λιθογραφικά έργα του ζωγράφου Μάρκου Πιέρρη, καθώς και των νεωτέρων Νικ. Βεντούρα ( 1899 – 1990 –‘’ο υμνητής του Κερκυραϊκού τοπίου’’), Μ. Αγγελόπουλου , Γ. Οικονομίδη (1891-1958 ), Δημ. Γιαννουλάκη ( 1896 – 1991)
( βλ. Δημ. Παυλόπουλου / Χαρακτική – Γραφικές Τέχνες , εκδ. Καστανιώτη & Διάττων, 2004, σελ 37 )
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΟΣ – ΚΩΣΤΑΣ ΓΡΑΜΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ.
Η πιο οργανωμένη και συνειδητή προσπάθεια στην καλλιτεχνική τυπογραφία και την ανάδειξη της Χαρακτικής τέχνης σε ανεξάρτητο τομέα εικαστικής έκφρασης γίνεται το 1932 με τον Γιάννη Κεφαλληνό ( 1894 -1957). Καλλιτέχνης με οικουμενική παιδεία, διακρινόταν για το κλασικό του αίσθημα, την τεχνική του σοφία, την τελειοθηρία του. Υπήρξε αναμφισβήτητα ο μεγάλος Δάσκαλος της νεοελληνικής χαρακτικής , ενώ οι εκδόσεις που πραγματοποίησε παραμένουν αξεπέραστα πρότυπα κλασσικής τυπογραφίας. ( Δέκα Λευκαί Αττικαί Λήκυθοι, Το Παγώνι, κα)
Στο εργαστήριό του μαθήτευσε μια ολόκληρη γενιά χαρακτών που γεννήθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα, όπως η Βάσω Κατράκη, ο Κώστας Γραμματόπουλος, ο Τάσσος, ο Βελισσαρίδης, ο Ορφανός, ο Μόσχος, ο Τ. Κατσουλίδης,ο Γ. Παπαδάκης, η Τόνια Νικολαΐδη. Στα χρόνια της Κατοχής η χαρακτική καλείται να παίξει σημαντικό ρόλο. Μπαίνει στην υπηρεσία του Αγώνα και πολλοί καλλιτέχνες χαράζουν και τυπώνουν αφισέτες και αντιστασιακά έντυπα.
Πολλοί από τους μαθητές του Κεφαλληνού ακολουθούν αξιόλογη πορεία και χαράζουν τον δικό τους καλλιτεχνικό δρόμο,με αντιπροσωπευτικά έργα όπως : Χρ. Δαγκλής, Κ. Μαλάμος, Παν. Γράββαλος, Άρια Κομιανού, Τζένη Μαρκάκη, Ράνια Κορομηλά, Λιάνα Παπαϊωάννου, Μ. Ξενάκη, Ρένα Αννούση, Ρένα Τζολάκη, Μιμή Πετροπούλου, Ρ. Σαρελάκου, Μ. Εμμανουηλίδης, κά.
Τον Κεφαλληνό στην διδασκαλία της Χαρακτικής και της Τέχνης του Βιβλίου στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, διαδέχεται με ξεχωριστή επιμέλεια ο Κώστας Γραμματόπουλος , που έχει άμεση σχέση με την τυπογραφία και πιστεύει στην πορεία και το όραμα του προκατόχου του και συνεχίζει την πορεία αυτή μέχρι το 1985,.(βλ. βιογραφικό).